Theo gia phả và sử sách, dòng họ Đặng ở Hà Tĩnh có nguồn gốc từ làng Sơn Minh, Sơn Nam (nay thuộc huyện Ứng Hòa, Hà Nội). Từ thế kỷ XIV, tổ tiên họ Đặng đã vào định cư tại Tả Thiên Lộc (nay là xã Tùng Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh). Từ đây, các chi họ Đặng phát triển khắp vùng, lưu danh nhiều bậc hiền tài, khoa bảng, văn võ song toàn. Trong đó, tiêu biểu nhất là Đặng Tất – Quốc công, người đã cùng vua Giản Định và nghĩa quân làm nên chiến thắng Bô Cô oanh liệt, đánh tan mười vạn quân Minh vào đầu thế kỷ XV.
Người con gái duy nhất của ông – Đặng Thị Thúy Hạnh, được sử sách lưu danh là bậc nữ nhi tài sắc, thông kinh sử, giỏi văn võ. Bà tự nguyện vào cung, trở thành Hậu phi của vua Trần Giản Định, góp phần gắn kết hai họ Đặng – Trần, giúp nhà vua tin dùng cha và các anh trai mình, quy tụ được nhiều tướng tài, khơi dậy phong trào kháng Minh hào hùng của dân tộc. Trong những năm tháng gian khổ, bà luôn ở bên cạnh nhà vua, lo việc quân cơ, thảo chiếu chỉ, động viên nghĩa quân. Sau khi cha bị hãm hại, bà rời cung, tiếp tục cùng các anh trai chiến đấu bên vua Trùng Quang trong cuộc kháng chiến chống giặc Minh. Dù cuối cùng nhà Hậu Trần thất bại, song tấm gương trung trinh, nghĩa khí và sự hy sinh cao cả của Hậu phi Đặng Thị Thúy Hạnh mãi sáng ngời trong lịch sử dân tộc.
Sau khi bà qua đời tại chân núi Hồng Lĩnh, phần mộ được an táng tại vùng đất Cương Gián xưa, nay thuộc thôn Trung Sơn, xã Cổ Đạm. Nhân dân và con cháu dòng họ Đặng đã lập Thiên Cổ Miếu để tưởng nhớ và phụng thờ bà như Tổ cô của dòng họ. Trải qua hơn 500 năm, dù có thời kỳ miếu bị phế tích, nhưng truyền thống thờ phụng vẫn được gìn giữ. Năm 2010, con cháu họ Đặng đã công đức tôn tạo, phục dựng lại Thiên Cổ Miếu khang trang, giao cho họ Đặng tại địa phương trông coi, bảo vệ.
Với những giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt, ngày 27 tháng 6 năm 2025, Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Tĩnh đã ban hành Quyết định xếp hạng Thiên Cổ Miếu là Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh, trở thành di tích thứ 37 trong tổng số 40 di tích cấp tỉnh trở lên của huyện Nghi Xuân được công nhận. Đây là niềm tự hào to lớn của nhân dân xã Cổ Đạm nói chung và dòng họ Đặng nói riêng, đồng thời là minh chứng cho truyền thống hiếu học, yêu nước và tôn kính tổ tiên của vùng đất này.
Sự kiện đón nhận Bằng xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh Thiên Cổ Miếu được tổ chức trọng thể vào ngày 29 tháng 10 năm 2025 (tức ngày 09 tháng 9 âm lịch) là dịp để nhân dân Cổ Đạm cùng nhau ôn lại truyền thống, tri ân công lao tiền nhân và khẳng định quyết tâm gìn giữ, phát huy giá trị di tích – để nơi đây trở thành “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống cho các thế hệ hôm nay và mai sau.
Phòng Văn hóa - Xã hội